Spoorbeeldverhaal #5: over kunstwerken en kunstwerken

Zoals een trein niet zonder spoor kan, bestaat het netwerk uit meer dan sporen: stations, spoorwegovergangen, spoorbruggen. Het zijn de gezamenlijke investeringen in grote en kleine opgaven -bekend en onbekend- die leiden tot een verbeterd spoornetwerk. In deze serie, waarin steeds twee verwante projecten besproken worden, onderzoeken we de ruimtelijke thema’s die rond het spoor spelen. Aflevering vijf: over kunstwerken.

Wat heeft de imposante spoorbrug over de A1 bij Muiderberg te maken met het beschuttingssysteem op station Ede Centrum, waarvan de achterkant doet denken aan een sterrenstelsel? Beiden behoren tot de nieuwe oogst kunstwerken langs het spoor. En al zijn ze totaal verschillend van karakter en schaal, alle twee zijn ze bepalend voor de reisbeleving, die centraal staat in het Spoorbeeld, het vormgevingsbeleid van de spoorsector.

Civiel kunstwerk versus piece of art

De spoorbrug, die over een knooppunt van snelwegen voert, is gigantisch: een vijftig meter hoge stalen boogconstructie met een overspanning van 260 meter. Het is een civiel kunstwerk, zoals ingenieurs tunnels, viaducten en aquaducten noemen. De brug is onderdeel van een integraal ontwerp voor de nieuwe snelweg A1 tussen Almere en Amsterdam. De overspanning is onder regie van ProRail gebouwd in opdracht van Rijkswaterstaat. De vormgevingsuitgangspunten voor de brug en zijn omgeving zijn door Bureau Spoor­bouwmeester opgesteld in nauw overleg met de supervisor van Rijkswaterstaat, landschapsarchitect Sylvia Karres. Met succes: het project was door de Vormgevingsadviesgroep genomineerd voor de Projectpluim, vanwege ‘het voorbeeldige proces om de ruimtelijke kwaliteit centraal te stellen’.

Het beschuttingssysteem op station Ede Centrum is daarentegen piepklein - meer meubel dan gebouw. Het is een sprekend voorbeeld van hoe beeldende kunst in en om het station wordt toegepast. In de achterwand is een werk van beeldend kunstenaar Irina Birger opgenomen, met de titel Distributed/Centralized/Decentralized. Het drieluik bestaat uit een zwarte achtergrond waarop gekleurde cirkels, groot en klein, op verschillende manieren verspreid zijn, onderling verbonden door witte lijnen. Het heeft wel iets weg van een lijndienstenoverzicht voor de ruimteschepen uit de film Star Wars…

Culturele dimensie

Van een reusachtig infrastructureel werk tot een meubel met een uitgesproken menselijke maat: het is exemplarisch voor het spectrum waarbinnen Bureau Spoor­bouwmeester opereert, als verbindende schakel tussen de verschillende schaalniveaus, de opdrachtgevers (NS, ProRail en het Rijk) en de ontwerpers (civiel ingenieurs, architecten, industrieel ontwerpers) die gezamenlijk het spoor vormgeven. Het is bijzonder dat in Nederland met zoveel zorg wordt omgegaan met vormgeving, inpassing en inrichting en het maakt dat deze objecten en projecten ook een culturele dimensie krijgen. De vormgeving van stations en spoorbruggen zegt iets over de positie van het spoor in onze maatschappij. Kunstwerken geven mede vorm aan het karakter van stations – denk bijvoorbeeld aan de ‘speculaasjes’ van Rotterdam Centraal, teruggebracht in de nieuwe stationshal - en onderstrepen de belangrijke plek die deze gebouwen innemen als publieke ruimtes. Interieurs en wachtmeubels die met zorg en aandacht gemaakt zijn, verrijken de omgeving en intensiveren de (reis)ervaring. En natuurlijk biedt kunst ook ‘gewoon’ kijkplezier; tenslotte wil het oog ook wat.

Kunst positioneren in de spooromgeving

Kunst is volgens Bureau Spoor­bouwmeester meer dan zomaar een mooie poster op de muur of een standbeeld op een stationsplein. Spoor en kunst kennen een lange, rijke traditie. Van de wand- en plafondschilderingen in stationshallen zoals die van Groningen of Amsterdam Amstel, tot de deurkrukken van de vernieuwde dubbeldekkers en de vloermozaïeken op station Eindhoven. Voortbouwend op deze traditie, en inspelend op actuele opgaven, heeft Bureau Spoor­bouwmeester een aantal ‘

Het Spoorbeeld hanteert vier kernwaarden. Zij vormen het hart van het Spoorbeeld. Samen zorgen ze voor een aantrekkelijke reisomgeving en comfort voor de reiziger.

’ benoemd die kunst positioneren in de

Tot de spooromgeving behoren alle landschappen die de spoorlijn kruist, inclusief het overgangsgebied tussen die omgeving en spoorbaan. In het overgangsgebied  gaat het bijvoorbeeld om geluidschermen en andere afschermingen. Ook civiele kunstwerken worden tot de spooromgeving gerekend.

: verbeelden, versterken, verbinden, verstoren. Verder wordt gewerkt met aan het spoor verwante thema’s, zoals snelheid, industriële omgevingen en ambacht. Om deze waarden en thema’s te vertalen naar een concrete kunstopdracht, is een ‘gereedschapskist’ ontwikkeld, die helpt bij het kiezen van het toepassingsniveaus (stationsgebouw, stationsomgeving, spoorweginfrastructuur, landschap, trein), het juiste medium en een passende kunstenaar.

Generiek beschuttingssysteem

Het kunstwerk in het beschuttingssysteem in Ede is een gezamenlijk initiatief van Bureau Spoor­bouwmeester en ProRail. Het beschuttingssysteem is onderdeel van het nieuwe stationsmeubilair dat de komende jaren op een groot aantal stations in Nederland wordt geplaatst. Van deze nood is een deugd gemaakt door de achterkant – een groot grijs vlak – met een kunstwerk tot een aansprekend front te transformeren. In de opdracht aan Irina Birger lag besloten om een gevoel van verbondenheid uit te dragen. Het werk kan verwijzen naar netwerken, de oneindigheid van het heelal, verbindingen, centra, ontmoeting enzovoort. Het idee is dat dit

Onder generiek vallen die objecten en elementen die mensen nodig hebben om per trein te kunnen reizen: van bewegwijzering tot een heldere indeling van stations. De gewenste ervaring wordt bereikt door het toepassen van generieke principes en richtlijnen voor ordening en vormgeving. De spoorbeeldkernwaarden en het perspectief van de reiziger vormen altijd het vertrekpunt. De begrippen generiek en specifiek zorgen voor een goede verhouding tussen eenheid en verscheidenheid. Daardoor blijft het spoor herkenbaar voor iedereen.

beschuttingssysteem overal in het land toegepast kan worden, terwijl de kunstwerken -als een zgn. bijbestelling-  afhankelijk van de plek kunnen variëren.

Luchtig en rank bouwwerk

Daar waar het beschuttingssysteem in Ede de reiziger verrast, is de kunst van de spoorbrug bij Muiderberg juist dat hij volkomen vanzelfsprekend in zijn omgeving is ingepast. Rijkswaterstaat wilde een constructie die de spaghetti van wegen in één keer zou overspannen, en de brug loopt ook nog eens diagonaal. Daardoor is de constructie anderhalf keer langer dan de gemiddelde spoorbrug. Desondanks heeft Zwarts & Jansma Architects er een luchtig en rank bouwwerk van weten te maken. De grijs geschilderde bogen zijn zo slank mogelijk ontworpen, opdat treinreizigers onbelemmerd zicht op het landschap hebben. Op regenachtige dagen vallen ze haast weg tegen de lucht. Dan nog blijft het een opvallend bouwwerk dat – paradoxaal genoeg – nu het symbool is van de nieuwe snelweg tussen Amsterdam en Almere. Al zou je ook kunnen zeggen dat dit civiele kunstwerk ‘slechts’ een onderdeel is van een veel grotere opgave: spoorbrug, snelweg, landschap, het aquaduct bij Muiden – het werk aan de A1 tussen Almere en Amsterdam is een prachtig Gesamtkunstwerk.